Hlain Zofate A Khawih Dan By Dr. R.L.Thanmawia

09/24/2013 19:05

        Mizo hnahthlakhoten hla kan neih ṭan hun hi chhuidawnna mai lo chuan hriat phak a ni tawh lo va. Chhui dan leh rin dan hrang hrang a awm a, hla hmasa ber nia sawi pawh a dang thluah a. K. Zawla chuan Mizo hnahthlak zingah chuan Pawihovin hla an nei hma hle a, Luseiho chu Pawiho zirtir niin a sawi a.1 J. Malsawma chuan Seipuikhurah te, Khawkâwkah te, Suaipuiah leh Sanzawlah te an khawsak ho lai, kum 1500 AD vel kha chuan hla la nei lovin a ring a.2 Zatluanga erawh chuan Run lui rala an awm lai daih aṭangin hla nei tawhin a ring bawk a.3

        Engpawh nise, Mizo hnahthlakten hla kan neih ṭan hun tak chu sawi a har a, eng hunah chiah nge hla kan neih ṭan a, engte nge kan hla hmasate chu tih hi a pawimawh ber a ni lo va. William Congreve-a’n, hla hi mihringte thiam thil (art) zinga a upa ber a ni, a tih angin mihring nunah hian hla hi a serh zinga a mei ang tlat a ni ve a. Tun laia kan hla ang tak hi ni lo mah se, mihring awm tirh ata hla ziarang hi chu a lang ve nghal a; chuvangin eng hnam mah hian hla an neih ṭan hun hi chu an chhui theih a rinawm loh va; Mizote pawh hian hla ziarang ang deuh hi chu kan nei hma hle ang tih ring ila a sual awm lo ve.

        Amaherawhchu, kan hla chanchin kan chhuia thil lo lang chu ṭawng hrangin thlahtu hmun khat min tihrang a, hla erawh chuan min lo phuar khawm ṭeng ṭeng a ni tih hi a ni. Mizo hnahthlak hnam hrang hrangte hian kan ṭawngin hla kan nei ngei tak a; mahse kan hla hluite ṭheuh hi chu inhnai tak vek a ni. Hla pakhatah ṭawng chi hnih chi thum a awm khawmna a awm nual. Kan hla hlui teah khan ṭawng hrang hrangte a inbahra-ngulzem chiat a ni ber. Pu J. Malsawma chuan a hmuh dan heti hian a ziak a, “Mizo hla hlui han chhui hian thil ṭangkai tak mai leh ngaihnawm tak hriat tur a awm. Mizo hnam hrang hrang - Lusei, Hmar, Ralte, Paihte, Pawi etc. kan lo inpumkhatzia a lang chiang hle bawk. Hlado leh Bawhhla hi Pawi aṭanga chhuak, sakhaw hmanna leh inthawina hlate hi Hmar aṭanga chhuak, hla hlui hmingthanghote hi Ralte, Paihte leh Lusei aṭanga chin chhuah a ni tih a lang thei a, a ngaihnawm hle a ni,” tiin.4

        Pu J. Malsawma sawi ang chiah chiah hi a nih loh pawhin pangpar huana pangpar chi hrang hrang mawi taka an par ho ang leh, Nuho puan tah a rawng chi hrang hrang inrem taka an zep a, awmze mawi taka a lo intah chhuak ta ang hian Mizote hlaah hian hnam hrang hrangte hla thu hi mawi takin a inzep chiat a ni.

        Hla hi Mizote min ti-Mizotu a ni. Tlang hrang hranga Mizo hnahthlak awmte hi kan awmna hmun azir te; min dep veltu kan chhehvela awmte mizia avang te; ṭawng ze hrang deuh kan neih avang te hian kawng tam takah chuan unau hmel kan inhai chang a awm a; hei hi a mawh lova. Amaherawhchu, hla hi chuan min ṭhui khawm a, min ti-Mizo thar leh ṭhin. Mizo hnahthlak zepui langsar tak chu Zai hi a ni tlat. Zai ngaina hnam kan nih hi thup theih a ni lo. Kan hlimin kan zai a, kan lungngaihin kan zai bawk a. Hlim leh lawmna ni-ah chuan hnam dang pawh an lo zai ve a ni thei e; mahse Mizo chhinchhiahna langsar tak chu lusun ina tlaivar ṭhaka kan inlenpui a, kan zai ṭhin hi a ni. Hetiang hi ka hmuh ve phak chinah chuan hnam dang an awm ve hauh lo.

        Ṭum khat chu Sakechek khuaah kan zin a. An ṭhalaiho chuan kan ṭawng hman chu an hmang thiam a, kan inkawm thei viau a. Tarho ṭawng chu ka hre hlei thei hauh lova. |awng upa un pui pui nia kan lo hriat ṭhin kha an ṭawng tualleng a lo ni a. Kan ṭawng pawh a awmzia an hre ruai ruai a, kan inkhawm thui thei hauh lo mai a. Zanah kan han zai khawm chu hlim takin kan zai hova, mittui tla zawih zawihin kan lâm ho thei si a, a mak hle.

        Mizote hi zai ngaina hnam kan nih hi hnam dang kan zinga awm vete hian an hre thuai ṭhin. Kathryn Mc Kenzie pawhin, “an zai rimawi tak takte chu englai pawhin hriat tur a awm a...”5 a lo ti reng a. Mizote ṭawngkauchheh lar tak pakhat chu “Khuang lova chai ang,” tih hi a ni a. Zai leh hla tel lo chuan eng thil tih mah hi a famkim theiin kan hre lo. B. Thanmawia chuan, “Nungchate tan boruak a pawimawh tluk zetin Mizote tan zai (rimawi) a pawimawh a ni,” a ti hial.6 Mizo hnahthlak hnam hrang hrangte hian kan rimawi neihte heng - Dar, Khuang, tihte leh Zai tihte hi hmingah kan lo chawi nasa hlawm hle.

        Hla phuah thiam leh zai thiamte kan ngaisang a. Zai thiam hmingthang, hla phuah thiam bawk Buizova phei kha chu a han zai hian nula mai ni lovin pate hial pawhin thil dang an tihsan thei lo an ti ṭhin. Ṭum khat pawh Ngawi an dawh laiin, vaukamah a lo ṭhu a,

“Tuipui luang chhuk leng lung chhir lovin,

Thangi un leng lung a chhir an ti,”

a lo ti fâwn hlerh hlerh mai a. Ngawi ngar hêmtu pakhat chuan mawi a lo ti deuh a niang, a ngar hem chu a lo theihnghilh a, a vaw ṭhelh ta a, a dawmtu ban a vaw tliak a, an haw ta ringawt e, an ti a. Buizova zai chuan thli a ko thei a, sunhlu kung bula a zai te hian a hnah a ṭil ar ar thei a ni an ti ṭhin. Buizova hian chanchin ngaihnawm tak tak a ngah a, a thawnthu deuh nâ a, zai thiam kan ngaihsanzia a hril hle.

        Zai ngaina tak hnam kan nih avangin zai thiam pawh kan hlut em em ṭheuh va, zaithiam chu khawi lama mi nge, eng hnam nge a nih tih lam kan ngaihtuah ngai lo. Buizova aṭanga tun lai kan zaithiamte thleng hian kan ngaisang a, India ram state hrang hranga awm te, Myanmar leh Bangladesh-a awmte min ṭhui khawm a, khawvel ram hla zawka Mizo awm zawng zawngte hi min phuar khawm a, min tipumkhat ṭhin a ni. Kum 1920 chho khan Tripura rama Sakhan nula zai thiam hmingthang Kâmi a lo chhuak a, Lunglei bul Thiltlang khuaa Presbytery-ah a zai dawn avangin a zai ngaithla duhin chhim leh hmar, chhak leh thlang hla tak tak aṭangin he inkhawmpui hmang tur hian mi tam tak an fuan khawm phah ta a ni.

        Tun hnaiah Manipur lam aṭangin hmar hnam nula zai thiam Ruotmawii a lo lar ve leh a, a hmel hmuh a, a hmuna a aw ngaihthlak chakin a zinna lam apiangah kan tleh leh dûl dûl mai a ni. Kan nula leh tlangval zaithiamte casettes chuan khawvel ram hrang hranga Zofate a deng chhuak zung zung ta mai, a va lawmawm em.

        Mizote hian hla phuah thiamte kan ngaisang a, an hla pawh kan ngaisang bawk a. Saikuti chanchinah hian a chiang hle. |umkhat chu feh chhuak tur kawtchhuahah an inngahkhawm laiin rengchal hi a lo kiu val val mai a. Pathlawi rual chuan, “He rengchal kiu hian lung a tileng kher êm a, hlaa chawi thiam an awm chuan feh lovin kan awm ang,” an ti a. Tumah han phuah thiam an awm si lo, kal zai rel lo chuan an ding tlim hmur mai a. Nakinah Saikuti a lo thleng a, an han hrilh chuan awlsam deuh maiin.

“Val zawng ram ṭuan suihlung i hertir e,

Châwmkhuang bêng lo siahthinga zai rem chhung in ni e,”

a han ti mai a. Saikuti hla thar ai tur chuan an kir leh ta vek mai a. An lal, Lallianbuka nu Darbuhi inah zu an pu khawm a, awmni kham meuhvin a zai nileng ta a.

        Chutia an zai khawm mek lai chuan khaw chhungah kawlhâwk rual an lo thlâwk ri ham ham a. Tuala tlangvalho chuan Saikuti an va ko chhuak a, “Kawlhâwk thlawk khi mual an liam hmain hla han phuah teh,” an ti a, Saikuti chuan ngaihtuah lawk miah lovin,

Ka chung kawlngo lungruala mual in liam,

Kei chu ram ṭuanah lungrualpui Ṭhadang ka nei lo,

a han ti a, mak an ti êm êm mai a. Nakinah chuan Saikuti chuan an lalnu hla tur a’n phuah ve leh a,

Sai khaw tlangah lallai a zing dawn e,

Hrûm sawm naufa banah kaiin kan runpui mawiin

a han ti a. An lalnu chu a lawm hle mai a, a thûla kawlpuan ṭial, a roh êm êm chu Saikuti a pe ta hial a ni.7 Awithangpa pawh kha a hla phuah thiam avanga hmuh châk, an khua Maubuanga zin phah ta sawi tur an awm nawk a ni.

        Hetah hian thil pathum lo lang chu zai an ngaina a; hla an hlut thiam a; hla phuah thiam an ngaisang hle tih a lang. Hla thar lawmin awmni kham meuhvin an zai khawm a, a phuahtu Saikuti phei chuan chawimawina sang tak a dawng ta nghe nghe a ni. Zawngin lalpa Lalzika phei kha chuan Pûma zai kha sialin a ai a; a khua-in an lâm mup mup a nih kha. K. Zawla sawi dan phei chuan, “Damlai Pialralah” an awm a ni ber awm a. An hlimna chuan tawp-in-tai a nei ta lo va, sial leh vawk a tlu ni tin ta a. Lalzika chuan a sial a talh zo ta a, a u Vanphunga leh Thangkâma hnenah sial puichhuah tur a dil a, an lo pe a; zai aih nan bawk an hmang leh ta zel a... Puma zai chu a darh zau tual tual a, khaw tinah lal leh mi ṭhain an ai zel a, aih lohna khua reng a awm lo,” tiin a sawi hial.8

        Kum zabi sawmhnihna kawl ên rualin Zofate khawvelah sakhaw thar a lo ṭum lut ve a. Chu sakhaw thar chuan Zofate la hmel hriat loh fakna hla ze thar a rawn hring ta ur ur mai a. Mahse chu fakna hla thar chu Zofate Saum bura um tui ni lovin khawthlangho Uain penga thun a ni thung a. A thluk a khawngin, a kii-kiau nasa mai si a. Hla khamphei nuam tak, hla thu luang ṭha si hahdam taka lo sa ṭhintu Chhinglung fate lunglenna a phawk tak tak thei lo. Chu mi tihchianna chu kum 1919-ah harhna tuifâwin Zofate khawvel a han khuh hlup hlup ṭum khan a lo lang ta a ni. Harhnain a chîm chin a mite chu vanram ngaihna leh lunglennain an khat a. Chutah Zofate rilrem zawng tak hla thar a lo chhuak ta a, chu chu Mizo Lengklawm hla kan tih tak hi a ni.

        He hla chi thar zet chu “Hei le, Mizo hla” tih loh rual lohvin a thluk te, a hla thu kalhmangte leh an khawthlir te chu a dang ta daih mai. Sakhaw thar rawn zakzeh luh hlaho kha chuan Jordan lui kam aṭangin Jerusalem Thar min thlirtir a; Mizo lengkhawm hlate erawh chuan Rih dil kam aṭangin Jerusalem Thar tho min thlirtir a; amaherawhchu, kan thlirna hmun hian kan lunglenna a chawk harh a; kan suangtuahna mitthlaah chuan fiah takin Lang lo Ram chu a lo lang ta a ni.

        Chu Mizo hla thar chuan ṭhang hmun kang ang maiin mite thinlung a kâng duai duai a, rei lo têah Zofate khawvel chu a deng chhuak thuai thuai ta mai a. Hetih laia hla phuahtute zinga mi pakhat Pu C.Z. Huala sawi hi han tarlang ila,

“... kan lunglenna ber chu Van lam lunglen a ni ber mai... Pu Patea’n, ‘Ka ropuina leh ka himna hmun’ tih hi ama ir-awma chhuak ngatin a han phuah chhuak a, kan duh ta êm êm a, kan ṭahpuiin, kan lâmpui nasa ta mai a. Keiin chumi lai vêk chuan, ‘Lei lal puan ropui chu a tlawm ang’ tih hi ka han siam ve leh a... khawthlang lam aṭangin Pu Kamlala a lo che leh a, ‘Rinin thlir thiam ila’ tih hi a rawn siam ve leh a, chu pawh chu kan hlimpui leh êm êm mai a.

Pu Kamlala vêk chuan, ‘Tunah a thar hmangaihna êng nuamah’ tih hi a rawn phuah leh ta a. Hei lek phei hi chu a ropuiin a ṭha lehzual a, keini Biate khua phei chuan kan sa tui nasa mai a... Zirtawpni hian Aizawl kalin an rawn paw haw a. Kan zir chawp a, Chawlhni zana naupang chaw eikham hmasa chuan Biak Inah an han sa a, zanriah eikham chuan kan zawm ve a, kan sa tui deuh deuh va, kan tawp thei ta reng reng lo mai a... kan sak tawp meuh chuan thla chuan vanlaizawl a pel a, a chawhnu her bûm mai a. Sana nei ila chuan zing lam dar 2 chu a ni ngei ang. Kan la kham lo va, kan bang ta mai a..” tiin.9

        Hetih lai hun hi chuan inkal pawhna kawng a ṭha lo va, Mizote chenna khawvel hi a zau êm êm lehzual a. Mahse heng fakna hla thar, Zopa irâwm chhuak ngei hlate hian Zofate khawvel Kawlram aṭanga Rengram thlengin; Serkawr a\anga Senvawn thlengin a fan chhuak chak êm êm mai kha thil mak tak chu a ni. Kan hla phuahtute lah a ṭhen chhak kil a mi; a ṭhen thlang kil Rengram a mi; a ṭhen hmar tawp Tuiṭhaphai a mi; a ṭhen chhim biala awmte an ni hlawm a; a ram laili lama awm an awm bawk a. Chutichung chuan an hlate kha Zofate khawvelah hian mikhual lo takin an leng ho thei si kha thil mak tak chu a tling a ni.

        Heng Pathian fakna hla thluk hawh hian kum 1920 chho vel khan Kaihlek hlain par a chhuang ve leh a. Kum 1930 vel aṭangin Mizo lengzem hla tharte leh hla lenglâwnghote a lo vul chho ve leh a, hengte pawh hian Zofate chenna khawvel chu a deng chhuak zung zung tho mai. Amaherawhchu han thlur deuh bik ka duh chu Zo thlifim ang maia Zofate min chhem harhtu Rokunga hlate hi a ni.

        Kum zabi sawmhnihna kâwl ên rualin khawvel dang tukverhah kan dâk chhuak ve nghak a. Hetih lai chho hian Zoram khawvelah chuan thil engkim a inthlâk danglam nasa êm êm a. Sakhaw hlui aṭangin sakhaw thar kan zuan a; khawtlang nun leh inrelbawlna kan neih ve ṭhinte a nghîng zo va. Nunphung a inthlâk nasa a. Chu chuan a ṭha zawng leh a chhe zawngin nghawng a nei tawn a. Tualtah kawr kan pawtthler a, khawltah kan chawi a; vaibel dâwn kan seh keh a, lehkhazial kan pet kawh a; thlanvawng thleng kan khaikhup a, darthlengah chawhlui kan kil a. Hetih lai tak hian Mizo nihnaa lungawi tlat mi Rokunga hian Zofate hi a hla hmangin chhêm harh hlauh lo sela eng ang takin piangsual ang i maw?

Sakruang tuamna puan mawi ber aiin,

A mawi zawk e suihlung kan rualna hi..

a han ti tê tê a,

Lo mawi zual se ṭhangthar kan nun,

Lanu leng leh val rual zawng hian,

Nun dan mawi lo chu hnutiang chhawnin,

Nun dan mawi chu puan ang sin turin aw,

Hma i sawn zel ang u - khuavelah,

tiin chu hmasâwnna rah kan dawnte chu hnâwl si lovin, Zonunmawi kha incheina atana hmang chung zela hmasawnna kailawna lawn tur kan nihzia a han auchhuahpui hi a hun teh a nia.

Sap sipai buang theng thung an rawn chhuak a, Mizo tlangval an tê cham cham mai a; phaia lehkha zirten Assamese nula hmel\ha an sep rawtui ṭan bawk a. Mizo tlangval Rokunga, Mizo hmelṭhatna hmu thiamtu a lo che var a,

Mizo kan ni kan lawm e,

Kan tlang a thiang bawk si...

Mizo kan ni kan hmel a ṭha,

Kan tum a sang bawk si,

tiin hmusitna ruama Mizo nula leh tlangval awm mai tur chu sâng takah a han chawi kâng tê tê a, hla tlar hnih ropui tak hmangin a han khar a,

Hnam dang hmusit mai lovin,

Ṭhian a’n i siam ang u,

a han ti ta diah mai a.

        ‘Hnam dang’ a tih hi Vaiho a sawina a ni deuh ber a. He hla tlar hnih thukzia ka ngaihtuah chang hian Rokunga chungah ka lawm thar ṭhin. Khawvel au hla ni kumkhua; India hi India a nih chhunga a thupui ni tur, hnam dang nena inṭhian ṭhatna Chanchin Ṭha a tlangaupui rualin, ‘Hnam dang hmusit mai lovin’ tih hian Mizo dinhmun a chawisang hle a ni. Mahni insit hman lek lek tawh khan Mizo nih chhuang tak leh intithei takin, lungawi tak leh hlim takin kan lo sa leh thei ta hi a ropui thlawt mai.

        Rokunga’n Mizo nula leh tlangval, vangvat leh thosi kara, a sûr a sa hnuaia thlantui luang zawih zawiha hna thawk ṭhinte thlantui a hrûk hul dan mawlh mai hi a hlu ka ti ṭhin. Beisei tur dang awm lo va, lungawi taka kâwla ni chhuak chhiara feh ṭhin khan ram hna hahthlak tak thawk lova pisa kai te, zirtirtu te, sipai te an han hmu a. Zirlai intithei deuhten hlothlawh an han thiam lo ṭan dawn dawn a. Mizo nula leh tlangvalte rilruah hahdam châkna a lian ṭan a.

        Sipai chhuṭite’n khaw khat nula hmelṭha an thur ta zung zung mai a. Rei lo têah kut hnathawh ngaihnêpna a piang thuai dawn a ni tih a hmu khiau ni ngei tur a ni; Mizo tlangval Rokunga, chawl hauh lova Mizo mipui mar dek rengtu bawk chuan Mizo nula leh tlangvalte a harh rawn au leh ta a,

Vawiin chuan ram ṭuan kan rel e, vangkhaw zauvah,

Lawm lungrual kan ngir e, chhuahtlang mual mawiin;

a han tih mai pawh hian inlawm ho boruak nawmzia leh hlimawmzia a hril thui hle mai. Haw haw nena sahuai zim ṭhin, Mizo rilru chhem alh zawngin,

Turnipui hrang hnuaian,

Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen,

Turnipui kan do dai;

tih hla thlam tlaitlâna chhepchher nen an han sak tuar tuar meuh chuan an hahna leh chauhna zawng zawng an theihnghilh a,

Kan thlawhfang mual lianpui,

Zalêng lâm ang herna,

Sirtiang kan sawn, kan fâwn dim e,

Hlim lai pâr ang kan tlân,

tih lai an han sak thlen phei chuan tumah dang an ngai tawh lo.

Turni sa, khuangruah sur, thosi karah,

Hah takin thawkrim mah ila,

Mizo kan ni a lawm, kan hlim ang chu,

a han tih phei hi chuan Mizo nihna hrim hrim a dah sang a; a satute rilru a tiharh sawng sawng thei mai zawng a nih hi! Spartan-ho chu râl hmaa tlanchhe thiang an ni lo angin, Mizo nula leh tlangvalte tan chuan an hlimna ru bo thei khawp ‘hna hram’ a awm thei lo va; an thâ tiṭhuanṭhu thei tur hrehawm a awm tur a ni lo tih chu Rokunga’n Mizo a hmuh dan a ni.

        Mizo hnahthlak hnam hrang hrangte hi thlahtu thuhmun, nunphung leh zei thuhmun; ṭawng inhre tawn thei ni mah ila, a hnam pum kohna hming kan neih loh avang te; rorelna pakhat hnuaia khawsaho ngai lo kan nih avangtein hnam rilru kan pu har hle a. Khawimaw lai laiah phei chuan kan inkar a lo kak thûk hman viau a. Kum zabi 19-na tawp lam bawr vel khan ‘Mizo’ tih hming hi a ri ṭan riai riai a; kum zabi 20-na tir lamah kha chuan kan thu leh hlaah he hming hi a hnam pum pui sawi nan kan hmang ṭan ta zauh zauh va. Hnam rilru min puttir theitu tura hla rawn inlâr hmasa ber nia lang chu Mizo pawh ni lo, Zosapthara’n kum 1903-a a phuah,

Mizo kan ni lawm ilangin,

Kan hnam ṭhatna zawng zelin,

Thil ṭhain kan ram timawiin,

Mizo lawm teh u,

tih hi a ni.

        Amaherawhchu, he meisi hian Mizo tlangval rilru a mût a; 1908-1911 chhung khan Thanga chuan Shillong-a lehkha a zirlaiin hnam hla pahnih “Mizoram, Mizoram, ka thlahlel che” tih leh “Mizo fate u, finna zawng ula” tih chu a rawn phuah chhuak a. Thanga’n heng hla ṭha tak tak pahnih a phuah bak hi a reh leh vang vang a. Kristian Tlangau Chanchin Bu, 1926 August thla chhuakah chuan Muallianpui lal, Lalsailova chuan, “Mizo Ram, Hnam Insuihkhawmna” tih thupui hmangin thu tawi te, ṭhahnemngai aw tih hriat takin a ziak a, a thuziak chhunzawm chuan ama phuah nge ni a, “Mizoram hi lawmin lo au rawh se” tih hla ṭha tak a tarlang a;10 mahse he hla hi thlûk nei lo niin a lang a, chuvangin hriat a hlawh zui lêm lo va.

        Kristian Tlangau 1937 February thla chhuakah Ram hmangaihtute tan tih thu a chhuak a. Pu Kailuia leh Pu Sainghinate’n “Mizo leh Vai Chanchin bu,” an enkawl lai khan 1937-ah Kaphleia Zoram pawn, Calcutta-a lehkha a zirlaiin Zoram Nuam tih hla a phuah a, 1939-ah Zoram ka ram tih a phuah leh a. Heng hlaahte hian Mizoram a ngaihhlutzia te, mi hnuaia kun a phal lohzia te, mahni kea ding tura a duhzia te, chakna leh finna pe tura Pathian a ngennate a lang a.

        Kaphleia ṭhahnemngai au aw hi Rokunga’n a lo chhâwn ta thuai a, kum 1934 aṭanga Mizoram buai thleng khan hnam hla ṭha tak tak 29 lai a rawn phuah ta a. Rokunga’n Mizo nun ze mawi tak te, a ram mawizia faknate leh mahni ke-a ding tura a fuihna aw chuan Mizo hnahthlâkte’n chaw thleng khat kan inzen ṭâwm thei mai dawna kan lo beiseina chu a bo ṭan ta bawk a. Chutih lai tak chuan Zoram khawvel zau zawk aṭangin ṭhahnemngai aw in thlifim angin Zofate min rawn chhem harh leh ta a.

        Kum 1979 tawp lamah khawchhak aṭangin T. Zorampela’n Zoram ngaih hla a rawn phuah a. He ram ngaih hla hian kar lovah Zofate chenna khawvel chu a deng chhuak nghal a; tlang hrang hranga miten,

Ram tin kil tina Zofate zawng hian,

Suihlung ruala thinlung hmunkhat puin,

Hmangaihnaa insuihkhawm zel hi,

Kei ka lungkham leh duhaisam a ni,

kan lo titlâng leh thei ta a ni, a ropui e. R. Vanlawma pawhin, “He hla ka han hriat thawi mai pawh hian engemaw ka ti a, ka tuarpui nge ka lungchhiatpui... tih pawh ka sawi thiam lo,” a ti hial.11

        Hetih lai chho tho hian kum tam tak lo mangphan tawhtu Capt. L.Z. Sailo chuan thu leh hlain Insuihkhawm lehna Chanchin Ṭha a tlangaupui a. A hla pakhat, “Insuihkhawm-leh zai i rel ang aw” tih phei chuan Zofate lung a tileng thar a, lo ṭahpui tawk lah bo lo. A hlain Zoram khawvel a dêng chhuak a; amah ngeiin Zofate chenna khawvel a tlawh chhuak a,

Unaute u, in dam tlang alawm maw,

Rinawmna chibai in dawng thei em?

Thinlung chhungkhat Zoram chhehvela mite,

Insuihkhawm leh zai i rel ang u,

tiin chibai a bûk zel bawk a, mite thinlung a kaiharh nasa ngiang mai.

        Heng hla pahnihte hian thu an sawi ring hle nâ a, khua rel kan chunga tla mek chu pumpelh ngaihna kan la hre si lo va; a reltu Khua-in zah a ngai ang a, kan hla phuahtute beiseina hi a takin a la chang mah nâ.

        Tichuan, a chunga kan han sawi tak aṭanga lo lang chu Zofate chenna khawvel nghawr dawt dawttu hla chi thum a awm a; pakhatna chu khawthlang rimawiin min rûn mêk laia kan lunglenna rawn chawk thotu Mizo Lengkhawm zai a ni a. Pahnihna chu hmanlai Zonun hlui lam min fanpui theitu, hla hlui thlûka hla thar rawn piang, Puma zai leh Tlanglam zaite kha an ni leh a. A pathumna chu hmangaihtu au aw, kan ram leh hnam chawina hlate an ni.

        Heng hlaten kan rilru a khawih nat chhan erawh chu thil pakhat a ni thung a, chu chu chhûl khat kual kan nihna Chhinlung Culture hi a ni. Chhan hrang hrang avangin Mizo intih dawt hreh, rilru nâ tlat tawhte kan awm a nih pawhin khawvel mihring heti zozai zingah hian laina dang kan nei lo va, lang lo lamah hian kan rilru chhungril suih zawmtu chu a awm tih a chiang a; chu chu hlain kan rilru a khawih dan, hla lama kan rilru sukthlêk dan aṭang hian a lang a ni kan ti thei awm e.

1 K. Zawla, Pipute leh An Thlahte Chanchin, 1989, p.265.

2 J. Malsawma, Zonun, 1979, p.141

3 Zatluanga, Mizo Chanchin, 1966, p.33.

4 J. Malsawma, -op.cit.- p.144.

5 Chhinglung Magazine, Vol. II, 1986. p.19.

6 Mizoram News Magazine, Autum Issue 1995, p.12.

7 Hrangṭhiauva & Lalchungnunga, Mizo Chanchin, 1978. p.184-185.

8 K. Zawla, Mizo Pipute leh An thlahte chanchin, p.316-317.

9 C.Z. Huala, Mizo Hla phuahtute, Thu leh Hla, March, 1979, p.11-12.

10 Lalsailova, Mizo Ram, Hnam Insuihkhawmna, Kristian Tlangau, August, 1926.

11 R. Vanlawma, Chhaktiang kawl rawnah leng mah ila, Thu leh Hla, May, 1980, p.12.

(He paper hi Mizo Academy of Letters (MAL) leh Tahan Literary Circle (TLC) ṭangkawpin March 6, 2013-a Tahana an buatsaih ‘International Seminar on Mizo Literature & Language’-ah chhiar chhuah a ni. – Ed.)

Sawi Ve La (Comment)

Ka chhiar chhuak dap mai.

Date: 03/01/2015 | By: Zoramthanga Aiduzawl

A ngaihnawm hle mai...