Chapchar Kût By Samuel Lalrozama Hmar
Kamkeuna
Mizote hian kût tam tak kan nei a, chu’ng zingah chuan lian deuh deuh chi thum a awm: Mim kût, Pawl kût leh Chapchar kût te. Chu’ng kutte chu eng hun laia neih ṭan nge a nih hriat phak a ni tawh lo. Kan thlahtute, Rûn leh Ṭiau inkara an chèn lai, kum 1400-1700 AD velah chuan an lo hmang ngei tawh tih pi leh pute titi leh Mizo history aṭangin kan hre thei a ni. He’ng kut te zingah hian Mim kût hi upa ber nia sawi a ni. A vai mai hian hun bi neia hman chu ni ve hlawm mah se, Krismas leh Easter anga a nî (date) bik chiah tuk a awm lem lo. Khaw tinin an khawtlâng remchàn dan ang zelin kum danga an hman hun àwm ang velah an hmang mai ṭhin a ni. Mahse ram puma an hman hun chu a inrual deuh ṭhup tho mai.
Chapchar kût hi lo vah zawh awllen lai, March thla tawp lamah emaw, April thla bul lamah emawa hman ṭhin a ni a, kût zinga uar ber leh hman hun chhung rei ber a ni. Chutia lo vah zawh, Ṭau thla (March) àwllên lai, vahchap pho ro (char) lai huna hman a nih avang chuan Chapchar kût tih a ni ta a ni. Chapchar kût hi kût pui ber a ni a, hlut a hlawh hle. Thu leh hla tam takin an chawi kûr ngiai nguai a. Nula leh tlangvalte’n zalèn taka an vànglai an chen theihna hun, naupangte tân leh zulâwm ina hlimhlawp bawla kût pui an hman ve theih hun a lo ni bawk nen. Chu kût chu an theih ang tawkin an hmang uar a ni; a nî pawh tuk bik a awm lo a, ni tam tak an hmang ṭhin.
A Lo Chhuah Dan
Upate’n titi-a an sawi ṭhin dan chuan pi pute rawn thlangtlak lai, Rûn leh Ṭiau-a an awm lai (Chin state-a Mizote an khawsak lai nia chhut an awm)-in ṭum khat chu chapchar awllen lai hian khaw pakhat lal leh a upa leh pasalṭha ṭhenkhatte chu an ramchhuak a, mahse an hlawhchham let der mai a. In an thleng tur chu an zakin an hrilhhai hle a, thlen tuka hah zu han zuk pawh chu an phur lo hle a. An lalpa chuan ramchhuakho hrilhhai thawina ni fàwmin ran lukim (sial, vawk, ui leh ar)-in a râwpchaw ta a. A ram chhuahpuite chu âr a thawhtir vek bawk a, zu belte a thawhtir ṭheuh a, ani’n belpui a thawh bawk a. Tichuan nula leh tlangval dangte sawm belhin awm nî an kham ta mup mup mai a ni. An ramchhuah hlawhtlin ṭum ai mah chuan an hlim ta zawk a, chutia an hlim tak em avang chuan nu leh paho pawh chuan zu bêl pu-in an zu leh sa nen chuan lal mualah an insuan chuak ve a, an phusa ta mup mup mai a ni.
An rui thatho zai hlim chu an inkaihkuah kual a, an rui - nghet lo bu lûk lûk chu an sawi ta dul dul mai a. A tel ve lo naupangho lah chuan hmuhnawm tiin an thlîr a, an lo pung khawm ta tuau tuau bawk a. Paho rui thatho chuan naupangho chu an vau vel a; en lo turin an khap a, a en en chuan zu an chawi tur thu te an phuh chhuak a. Naupang mit lah lo hlei ve bawk; zu an chawi chu a ngai ta fo mai a, zu chawi tur nei lo chuan chaiho zu bawk chu an thál a, inkaihkuah kualte chu an tulh lâwr ta a. Chuta ṭang chuan kût ni-a zu chawi leh chaiho zu tulh pawh chu an chin hlen phah ta a ni. A kum lehah pawh chuan a hun ngai velah bawk chuan zu an inho leh a, hlim takin an inkaihkuah a, an sawi leh ta dual dual a, an lal chuan vawk a talh ta hial a. Chuta ṭang chuan kum tin dânah neihin a champhaphakah an hmang ta ziah a. Chu chu Chapchar Kût lo chhuah dan nia ngaih a ni ta ber a ni. Tin, chutia inkaihkuaha an rui lâm, an su kual dul dul pawh chu, Mizo làm pui ber ‘Chài’ an tih lo chhuahna bul nia sawi a ni bawk. Upa ṭhenkhatte chuan Chapchar kût hman ṭanna khua hi Seipui/Suaipui khua niin an sawi.
Hun lo inherliam zel chuan a hman dàn pawh chu a rawn danglam chhohpui ve hret hret zel a. Nikhua a lo rei chuan hman dan bik fel tak neiin chu kût chu an hmang chho ta a ni. Lungngaih thawi damna kut pawh ni ta lovin, Mizo hna hrâm ber: ‘lo vah’, zum leh hriam kar ata dam taka Chapchar Kût hun thlenga an thawh tluan theih avanga hlimna kût a lo ni ta zawk a ni. Chu kût chu mi zawng zawng huap zo leh mi zawng zawng ta ni mah se, nula leh tlangvalin an hman uar bik vang leh an phur zual bik em avangin nula leh tlangval pual bik deuh angin hman a ni ta nghe nghe a. Tichuan a tira lal khaw khat ramchhuak hlawhchham hrilhhai thiltih chu, Mizo hnahthlak kût pui ber lo chhuahna bul a ni ta a ni.
Kût Hman Dan
Kût ni tak chuan mahni vawk vulh ṭheuh an talh ṭhin. Lusei leh Ralteho hi awm hrang miah lova khawsa tlâng zel an ni a, mahse hnam ze hran nei ve ve an nih avangin ni hranah an talh ṭhin a, Lusei-in vawk an talh phawt a, a ni hnihnaah Ralteho-in an talh ve leh a. Chumi tûk chu ‘Chhawnghnawh ni’ an ti. Upaho-in zu an in nileng a, nula leh tlangvalte pawhin an in ve bawk a, mahse, tumahin rui khawpin an in ngai lo. Tlai lamah silhfen fai nen mahni neih ṭhat ber silhfen inbelin an phusa a; nuho-in thlèngin buh leh sa, artui chhum hmin sate an chawi chhuak a, an fate nen kawtchhuah lungdawh an pan sung sung a, an ei zà ṭhin. Duh tawka an ei hnu chuan an sa te leh artui te chu an ṭhiante an barh hawng hawng a, an hlim thei hle a, an inum kawi zawr zawr ṭhin. Chu chu Chhawnghnawt tih a ni a, chumi ni chu Chawnghnawh ni tih a ni ta bawk. Chumi zan chuan chhungkaw tinin an chawhmeh neih ṭhat ber an hmeh ṭhin a; zanriah ei kham chuan zulâwm sak chu a tuka in atan an buatsaih a, zankhuain an inbuatsaih fo ṭhin. Kût zan an ti a, mahni lu lama chai hun a ni ber.
A tûk chu ‘Zupui ni’ tih a ni a, mi tinin an neih vàwrtawp, neih thinglung an khawk ngam a ni. An chai mup mup a, chai kual hual chhungah khuangpu leh seki khawngtu an awm a, anni chuan hla an hril zel ṭhin. Chaiho chhawl hal chang chuan naupangin hailáwn no-in zû an sem a, a tua mah zu no dawm hman an nih loh vangin a tulhin an tulh kual mai ṭhin. Chai laia an hla sak chu chai hla tih a ni a, an hla sak làr berte chu: Thailungi zai te, Lalvunga zai te, Mangkhaia zai te leh Zopui zai te a ni ber. Heti ang hian hla an hril châwk a:
“Kûtpui kan ur khuangruah chiar nghian e,
Chappui rawh lohin a ṭul ngai lo,
Ka chung chhawrthla a vanglai lo maw?”
(Suaitlanga Kawlni lal lai/ c..a 1450 CE - c.a. 1700 CE)
tih te leh,
“Thli lo hrâng e, thing tin sawi dîm e,
Chawm a rik leh val kan sawi dun e,” tih te-in.
Zupui ni dawt leh chu ‘Zuṭhing ni' a, zupui ni ai mahin zu ina zai an ṭan hma a, an hlim kum phei chuan mualah an chài tlaivar ṭhak ṭhin. Zupui in ni thum ni chu ‘Ṭhing leh ni' an ti a, a hma ang bawkin an ina, muala chai-in an hmang leh ṭhin. Ni hnuhnung ber chu ‘Ei puar ni’ an ti a, chumi ni chuan tumah ram kal tur a ni lo a, ram kal lui chu sa-in a seh duh an ti ṭhin.
Chai lai chuan nulate chuan an puan thul khung ṭha ber an sin a, vakiria an khim a, ṭhi an awrh a, tlangvalte pawh an thawmhnawh neih ṭhat ber hmangin an inchei ṭhin. Mizo nun hluia hun nuam ber leh hlim tlan ber hun a tling a, mi tinin an damchung khawsak ngaihtuahna leh thawhrimnate chu hlihlàwna dah ṭha-in, an phur surh vek mai a ni. Upate pawhin “Mahni lu lam kan ni ngai e, nakkum lam chu damrei nghah thil a ni a,” an lo ti hial ṭhin rèng a ni.
Dan narânin zupui in ni chu ni thum a ni ber a, buh bal hausak kum chuan ni sarih lai pawh an hmang ṭhin. Tichuan Ralte leh Lusei vawk talh ni nen chuan a tlem berah pawh ni nga an hmang ṭhin a nih chu. Chapchar kût hman chhung hian inhauh awih a ni lo a, ṭhenawm khawveng leh chhungkua ṭheuh pawh inngeih tak ṭheuha awm tur a ni. Kût ni liam tur chu an ui thei hle a, ti hian an chham fo ṭhin:
Kûtpui kal liam tur a pawi mang e,
Kumsul vei-ah rêl leh se Lalsaingurpa’n,
Ka leh che biangno tinual turin.
(A tlar tawp bera thu awmzia chu: ‘tih nawn mawlh mawlh ka chakzia’ tih an sawi a ni).
Tun Hnu
Mizo District Council din a nih hnu, kum 1952 khan Council chuan Bill a pass a, chutah chuan kut ni hman zat tur tuk a ni: Chapchar Kût (ni 3), Pawl Kût (ni 2) leh Mim Kût (ni 1). Chuta ṭanga kum 20 chhung (1952—1972) chu District Council chuan official takin kut chawlh a puang bawk a, amaherawhchu mumal tak leh mipui vantlang nawlpui huapa lawmna erawh chu kum 1960 hnu lam aṭanga neih chauh a ni. Kum 1974 khan sorkar hnuaiah Art & Culture Department a lo piang a, chu department chuan kum 1981 aṭang khan Chapchar kût lawm hi kum khat chhunga ‘tihtur’ pawimawhte zingah a dah. Chuta ṭang chuan, chu department hmalakna angin Chapchar kût tan State Level Committee te din a ni ta hial a, vawiin thleng hian Mizoramah chuan March thlaah lawm ziah a ni ta a ni. Tin, Mizoram chauh ni lovin, India ram chhung hmun ṭhenkhat (Delhi, Bangalore…ldt.) bakah, India ram pawna Mizote awm tamna - Tahan, Kuala Lumpur, Indianapolis (USA), UK leh Mizote chenna hmun dangah te pawh Chapchar Kût hi hman a lo ni tawh ṭhin a, hman chhoh mek zel pawh a ni.
Thulaknate:
- Hmanlai Mizo kalphung: James Dokhuma
- Mizo Pi Pute khawvel: R.Chaldailova
- Mizo Chanchin: B.Lalthangliana
- Chapchar Kût : Zalianthanga, Tahan (Zoin Web)
- The origin of the Chapchar Kût t: R.L.Thanzawna (I & PR, Govt. Of Mizoram)
Tags:
Sawi Ve La (Comment)
No comments found.